Wpływ na populacyjną aktywność fizyczną, zdrowie publiczne oraz zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy
dr Marian Stelmach, prof. Józef Bergier, dr hab. Barbara Bergier, dr Joanna Baj-Korpak, dr Michał Bergier, dr Dominik Dąbrowski, dr Iwona Gładysz, dr Zofia Kubińska, dr Ewelina Niźnikowska, dr Agata Pocztarska-Głos, dr Ewa Stępień, dr Małgorzata Wasilewska.
STRESZCZENIE OPISU WPŁYWU
Epidemiologia aktywności fizycznej jest fundamentem zdrowia publicznego. Nasze badania prowadzone we współpracy z wiodącymi zagranicznymi ośrodkami naukowymi wpisywały się w globalny nurt badań na tą problematyką. Poszerzały wiedzę dotyczącą aktywności fizycznej (AF), jak również doskonaliły metodologię oraz wprowadzały nowe narzędzia badawcze. Jednym z głównych efektów prac przeprowadzonych w latach 2010-2020 był współudział w europejskich badaniach ukierunkowanych na opracowanie zintegrowanego systemu monitorowania aktywności fizycznej EUPASMOS. Poza badaniami prowadziliśmy szeroką działalność edukacyjną i promocję prozdrowotnej AF oraz upowszechnialiśmy wyniki badań na temat zagrożeń zdrowotnych związanych z brakiem ruchu oraz rolą aktywnego stylu życia w zrównoważonym rozwoju społeczno-gospodarczym. Działalność naukowa i edukacyjna w istotny sposób wpłynęła na decydentów w zakresie kształtowania polityk zmierzających do podnoszenia populacyjnego poziomu AF w Polsce i UE.
CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNYCH WNIOSKÓW Z BADAŃ NAUKOWYCH
Badania nad aktywnością fizyczną różnych grup społecznych zainicjowane w 2010 w ramach międzynarodowych grantów badawczych, międzynarodowych i krajowych badań wieloośrodkowych oraz badań własnych, dostarczyły wiedzy i uzmysłowiły krajowym decydentom konieczność podejmowania działań interwencyjnych w zakresie podnoszenia poziomu aktywności fizycznej i przeciwdziałania zachowaniom sedentarnym. Pionierskie prace prowadzone zarówno w Polsce jak i za granicą, w obrębie takich subpopulacji jak: młodzież przedszkolna, szkolna, studencka, osoby dorosłe i starsze, a także wybrane grupy zawodowe umożliwiły ocenę poziomu AF w tych subpopulacjach [R1-R3] jak też pozwoliły na poznanie środowiskowych i biologicznych uwarunkowań tej aktywności [R4]. Uzyskane wyniki w niebadanych wcześniej populacjach wykazały wysoki stopień zależności w zakresie środowiskowych uwarunkowań poziomu AF i wzmocniły konkluzje zawarte w The Toronto Charter for Physical Activity: A Global Call for Action definiującej wytyczne dla rządów i państw w zakresie działań na rzecz podejmowania AF wypracowane przez International Society for Physical Activity and Health. Naukowcy z PSW pod kierunkiem dr. Mariana Stelmacha we współpracy z Prof. Fioną Bull (Przewodniczącą Global Advocacy for Physical Activity ISPAH) oraz Prof. Karen Milton (Prezydent-elektem ISPAH), opracowali i upowszechnili te wytyczne (w Polsce i na świecie) w polskiej wersji pod tytułem „Karta Toroncka na rzecz Aktywności Fizycznej: Globalne Wezwanie do Działania”.
Kolejnym milowym krokiem była zrealizowana w czasie badań EUPASMOS Plus (w latach 2018-2020, z grantu Komisji Europejskiej realizowanego w ramach Erasmus+ (603328-EPP-12018-1-PT-SPO-SCP) walidacja narzędzi monitorowania AF, która zaowocowała wypracowaniem nowych propozycji i standardów postępowania metodycznego. Znaczącym wkładem w tym zakresie był udział naszych badaczy w opracowywaniu zintegrowanego systemu monitorowania aktywności fizycznej, który umożliwia zbieranie porównywalnych, rzetelnych i wiarygodnych danych na temat aktywności fizycznej, uczestnictwa w sporcie oraz zachowań sedentarnych z różnych populacji. Komisja Europejska, państwa członkowskie UE, WHO i inne organizacje działające na rzecz promocji AF wykorzystują ten proces metodyczny do projektowania, promowania, wdrażania i nadzorowania – skutecznej (opartej na dowodach naukowych) – polityki i strategii w zakresie promocji prozdrowotnej aktywności fizycznej i sportowej dorosłych osób w całej Europie [R5].
CHARAKTERYSTYKA ROLI PODMIOTU W OSIĄGNIĘCIU EFEKTÓW DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ
Badania aktywności fizycznej różnych grup społecznych prowadziły 2 zespoły badawcze kierowane przez prof. J. Bergiera i dr. M. Stelmacha. Realizacja zadań od 2010 r. przez te zespoły zaowocowała nawiązaniem współpracy z wieloma ośrodkami naukowo-badaczami w Polsce, Europie i na świecie, a ich efektem było kilkadziesiąt prac naukowych o istotnym, a nawet przełomowym znaczeniu dla zdrowia publicznego i realizacji idei zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego [R1-R4]. Najważniejszym efektem był udział w konsorcjum badawczym 18 państw europejskich opracowującym dla Komisji Europejskiej system monitorowania aktywności fizycznej EUPASMOS, który służy projektowaniu, wdrażaniu i nadzorowaniu polityk i strategii w zakresie promocji AF mieszkańców UE. Szczególnym wkładem naszego zespołu były wnioski nt. nieadekwatności dotychczas stosowanych – subiektywnych – narzędzi monitorowania AF [R5]. Miało to wpływ na opracowanie innowacyjnej metodyki monitorowania populacyjnej AF w Europie.
dr Marian Stelmach
prof. dr hab Józef Bergier
dr Ewelina Niźnikowska
dr Małgorzata Wasilewska
OPIS BIBLIOGRAFICZNY i STRESZCZENIE OSIĄGNIĘĆ NAUKOWYCH
[R1] Bergier J, Kapka-Skrzypczak L, Biliński P, Paprzycki P, Wojtyła A.: Physical activity of Polish adolescents and young adults according to IPAQ: a population based study. 2012 Mar 23;19(1):109 115.
W 2011 roku zespół badawczy PSW kierowany przez prof. Józefa Bergiera we współpracy z Instytutem Medycyny Wsi w Lublinie przeprowadził reprezentatywne, badania poziomu aktywności fizycznej polskiej populacji dzieci i młodzieży. Uzyskane wyniki badań wskazały na konieczność kontynuowania i intensyfikowania działań promujących różne formy aktywności fizycznej wśród studentów i młodzieży szkolnej.
[R2] Bergier B, Bergier J, Paprzycki P. Level and determinants of physical activity among school adolescents in Poland. Annals of agricultural and environmental medicine: AAEM. 2014;21(1):75 78.
Uzupełnieniem powyższej analizy było badanie czynników warunkujących poziom aktywności fizycznej nastolatków. Wyniki wskazały, że dziewczęta są mniej aktywne niż chłopcy oraz preferują wysiłki mało intensywne, głownie chodzenie. Potwierdzono także, że poziom aktywności fizycznej nie zależy od miejsca zamieszkania, a głównym czynnikiem warunkującym ogólny poziom aktywności jest liczba zajęć ruchowych w tygodniu
[R3] Bergier J, Tsos A, Popovych D, Bergier B, Niźnikowska E, Ács P, et al. Level of and Factors Determining Physical Activity in Students in Ukraine and the Visegrad Countries. Int J Environ Res Pu [Internet]. 2018 Aug ; 15(8):1738.
W latach 2013-2016 przeprowadzono badanie aktywności fizycznej studentów z wybranych krajów Grupy Wyszehradzkiej i Ukrainy. Wyniki wykazały niższy poziom aktywności fizycznej kobiet w porównaniu z mężczyznami, a wśród czynników istotnie korelujących z wyższym poziomem aktywności fizycznej wskazano indeks masy ciała (BMI) oraz wysoką samoocenę sprawności fizycznej.
[R4] Stelmach MJ, Wasilewska N, Wicklund-Liland LI, Wasilewska A.: Blood lipid profile and BMI-Z-score in adolescents with hyperuricemia. Ir J Medical Sci 1971 -. 2014 May 30;184(2):463–8.
Istnieje wiele mocnych dowodów wskazujących na skuteczność regularnej aktywności fizycznej w zapobieganiu i leczeniu dyslipidemii i hiperurykemii u dzieci. Wyniki obserwacyjnych badań z lat 2004-2014 potwierdziły częstsze występowanie wysokiego poziomu kwasu moczowego u chłopców z wyższym BMI i zaburzeniami lipidowymi. Wyniki stanowią silną podstawę do prowadzenia szczegółowych badań w zakresie wspomagania terapii hiperurykemii kontrolowanym wysiłkiem fizycznym.
[R5] Stelmach, M. Physical activity assessment tools in monitoring physical activity: the Global Physical Activity Questionnaire (GPAQ), the International Physical Activity Questionnaire (IPAQ) or accelerometers – choosing the best tools. Health Problems Civiliz. 12, 57–63 (2018).
Ocena aktywności fizycznej w badaniach epidemiologicznych jest poważnym wyzwaniem dla badaczy. W badaniach naukowych wykorzystywane są obecnie zarówno obiektywne jak i subiektywne metody pomiarowe. W tym przeglądowym artykule dokonano analizy piśmiennictwa na temat kryteriów wyboru i zasad korzystania z tych popularnych narzędzi. Omówiono zalety i wady każdego z nich oraz zamieszczono wyniki najważniejszych porównawczych badań walidacyjnych.
CHARAKTERYSTYKA WPŁYWU DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ, W TYM KTÓREJ WYNIKI SĄ PRZEDMIOTEM KOMERCJALIZACJI, ZE WSKAZANIEM ZWIĄZKU MIĘDZY DZIAŁALNOŚCIĄ NAUKOWĄ A TYM WPŁYWEM ORAZ GRUPY SPOŁECZNEJ BĘDĄCEJ BENEFICJENTEM TEGO WPŁYWU I OBSZARU, NA KTÓRY DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA MA NAJWIĘKSZY WPŁYW
Zwiększenie prozdrowotnej AF leży w interesie każdego człowieka, natomiast zmiany jej poziomu w skali populacyjnej są już kwestią zdrowia publicznego i muszą znajdować się w sferze zainteresowania władz publicznych. PSW w dwudziestoletnim okresie swojej działalności naukowej dostarczyła decydentom na szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym wielu silnych argumentów służących podejmowaniu działań interwencyjnych i wdrażaniu polityk proaktywnościowych.
Wpływ międzynarodowy
Na szczeblu międzynarodowym społecznym efektem tej działalności były wyniki prac projektu EUPASMOS. Opracowany w jego ramach zintegrowany system monitorowania został zrealizowany zgodnie z oczekiwaniami Komisji Europejskiej i jest aktualnie wykorzystywany do monitorowania zmian populacyjnych w zakresie AF w krajach członkowskich EU. Tym samym nasze badania przyczyniły się do wprowadzenia nowego standardu monitorowania populacyjnej aktywności fizycznej w Unii Europejskiej [S1].
Innym rodzajem wpływu o zasięgu międzynarodowym było włączenie się do prac ISPAH-GAPA w zakresie opracowania i promocji polskiej wersji Karty Toronckiej. Idee w niej zawarte zostały przeniesione do świadomości społeczno-politycznej i naukowej wszystkich polskojęzycznych odbiorców dzięki aktywności pracowników naukowych PSW. Publikacje naukowe dotyczące zapisów tego dokumentu jak również jego promocja pozwoliły zaimplementować te idee do krajowych polityk, programów i usług promujących aktywność fizyczną i zdrowie [S2].
Wpływ krajowy
Społeczny wpływ na tym poziomie zaznaczył się szczególnie silnie w dziedzinie nauk o kulturze fizycznej, a w szczególności w zakresie promocji aktywności fizycznej i upowszechniania sportu dzieci i młodzieży. Do najbardziej znanych i spopularyzowanych interwencyjnych działań rządowych jak i samorządowych wdrożone programy takie jak „Moje boisko Orlik 2012”, „Licealne Ośrodki Szkolenia Sportowego Młodzieży” czy „Stop zwolnieniom z WF-u”, dzięki którym w całej Polsce powstało ponad 2500 boisk sportowych, a w szkolnych ośrodkach sportowych swoje sportowe zainteresowania rozwija ponad 600.000 młodzieży. Te ogólnopolskie efekty pracy w obszarze sportu powszechnego są związane z działalnością naukową Profesora Józefa Bergiera i jego zespołu naukowego z PSW. Profesor Bergier jako poseł na sejm III kadencji oraz senator VII kadencji w swojej pracy parlamentarnej aktywnie wdrażał wyniki badań naukowych do kształtowania polityk na rzecz aktywności fizycznej i sportu. Pełniąc funkcję Przewodniczącego Senackiej Komisji Nauki, Edukacji i Sportu oraz Przewodniczącego Sejmowej Komisji Kultury Fizycznej i Sportu był inicjatorem wielu działań opartych o dane pochodzące z badań naukowych, w tym także tych zrealizowanych w przez naukowców z PSW (np. „Karta Toroncka”, populacyjne badania dzieci i młodzieży oraz dorosłych z różnych grup społecznych). Był także inicjatorem aktywizacji dziewcząt i rozwoju piłkarstwa kobiecego jak również głównym inicjatorem powstania Licealnych Ośrodków Szkolenia Sportowego Młodzieży o profilu piłka nożna kobiet w Polsce [S3].
Wpływ regionalny
Dzięki aktywności pracowników naukowo-dydaktycznych, zwłaszcza z kierunków Turystyka i Rekreacja oraz Fizjoterapia oraz stałym kontaktom i konsultacjom z lokalnymi samorządami, szkołami, klubami sportowymi i organizacjami społecznymi realizowany jest od wielu lat program regionalny aktywizujący mieszkańców miasta i gminy Biała Podlaska. Pośrednim efektem tej aktywności jest rozwój miejskiej infrastruktury proaktywnościowej: uruchomienie ogólnodostępnego zespołu basenów kąpielowych przy PSW czy wybudowanie sieci ścieżek rowerowych w Białej Podlaskiej. Każdego roku w PSW organizowane są liczne turnieje sportowe, rodzinne pikniki rekreacyjne (w tym imprezy dla osób z niepełnosprawnościami), a pracownicy uczelni współdziałają w organizacji i promocji lokalnych imprez sportowych (np. “Biała biega” we współpracy z lokalnymi organizacjami i PZLA w ramach ogólnopolskiego programu „Lekkoatletyka dla każdego”). Społeczne znaczenie działalności w zakresie aktywności fizycznej jest też szczególnie wyraźnie w przypadku aktywizacji ruchowej osób starszych skupionych wokół Uniwersytetu Trzeciego Wieku w PSW [S4]. Ogół tych działań stanowił bazę dla wypracowywanych rozwiązań i przenoszony na szczebel krajowy oraz międzynarodowy.
Wpływ transgraniczny
Działalność naukowa PSW zaowocowała także włączeniem społeczności zamieszkującej transgraniczne obszary Brześcia (Białoruś) i Białej Podlaskiej (Polska) turystyką rowerową. Zrealizowany projekt transgraniczny „Szlak rowerowy – Śladami Nadbużańskich Tajemnic” we współpracy z Uniwersytetem w Brześciu przyczynił się nie tylko do aktywizacji ruchowej na świeżym powietrzu społeczności polskiej i białoruskiej zamieszkującej tereny nadbużanskie, ale także do promocji piękna transgranicznych obszarów Podlaski Przełom Bugu. Jej najważniejszym efektem obok AF było uwzględnienie społeczności defaworyzowanej przez uwarunkowania geopolityczne [S5].
SZCZEGÓŁOWA CHARAKTERYSTYKA DOWODÓW WPŁYWU DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ
W 2017 roku Grupa Ekspertów KE HEPA zgłosiła konieczność opracowania unijnego zintegrowanego systemu monitorowania AF. W odpowiedzi na tę inicjatywę powstało konsorcjum badawcze 18 krajów, które w ramach projektu EUPASMOS opracowało innowacyjny, zintegrowany system, wykorzystywany aktualnie w obszarze promocji prozdrowotnej AF w Europie. Polskę w konsorcjum projektowym reprezentował zespół badaczy z PSW po kierunkiem dr. Mariana Stelmacha.
Karta Toroncka jest dokumentem globalnym wzywającym kraje, regiony i społeczności na całym świecie do podjęcia większego politycznego i społecznego zaangażowania w celu popularyzowania prozdrowotnej AF. Do skutecznej realizacji tego wezwania, w dokumencie wytyczono cztery podstawowe obszary działań oparte na dziewięciu wiodących zasadach opracowanych na podstawie dowodów naukowych. Badacze z PSW pod kierunkiem dra M. Stelmacha opracowali i upowszechniał polską wersję tego dokumentu.
Profesor Józef Bergier jako poseł na sejm III kadencji oraz senator VII kadencji w swojej pracy parlamentarnej aktywnie wdrażał wyniki badań naukowych do kształtowania polityk na rzecz aktywności fizycznej i sportu. Pełniąc funkcję Przewodniczącego Senackiej Komisji Nauki, Edukacji i Sportu oraz Przewodniczącego Sejmowej Komisji Kultury Fizycznej i Sportu był inicjatorem wielu działań opartych o dane pochodzące z badań naukowych, w tym także tych zrealizowanych w przez naukowców z PSW.
[S4] Aktywizacja ruchowa społeczności lokalnej – Biała Podlaska miastem aktywnych mieszkańców
Rozwój miejskiej infrastruktury proaktywnościowej oraz organizacja i promocja aktywności fizycznej i sportu lokalnego, jak również naukowe wsparcie władz samorządowych, lokalnych szkół, sektora opieki zdrowotnej, przedsiębiorstw prywatnych, a także samych mieszkańców w popularyzacji AF. Dzięki działalności PSW w synergii z bialską Filią AWF – miasto Biała Podlaska stało się wzorcem realizacji ogólnoświatowej idei tzw. zdrowych miast (“a healthy city is an active city)”.
[S5] Aktywizacja Aktywizacja społeczności transgranicznej w zakresie turystyki rowerowej
W ramach działalności naukowo-edukacyjnej PSW zrealizowano projekt, którego celem była aktywizacja ruchowa społeczności transgranicznych poprzez uprawianie turystyki rowerowej. Rezultatem projektu było wytyczenie i oznaczenie tras rowerowych oraz stworzenie map szlaku pt. „Śladami nadbużańskich tajemnic”, a następnie jego promocja dzięki wydanemu przewodnikowi. Informacje w nim zawarte zachęcają do uprawiania jednej z najatrakcyjniejszych i najbardziej dostępnych form turystyki aktywnej.
INFORMACJE, CZY WPŁYW POWSTAŁ W WYNIKU INTERDYSCYPLINARNYCH BADAŃ NAUKOWYCH LUB PRAC ROZWOJOWYCH, ORAZ CHARAKTERYSTYKI ZNACZENIA INTERDYSCYPLINARNOŚCI BADAŃ NAUKOWYCH LUB PRAC ROZWOJOWYCH DLA POWSTANIA TEGO WPŁYWU
Niedostateczny poziom AF jest globalnym problemem zdrowia publicznego. Pomimo stosowania od wielu lat metod interwencyjnych ukierunkowanych głównie na ruchową aktywizację ludności poprzez zmianę zachowań indywidualnych – populacyjny poziom AF systematycznie obniża się. Alternatywą do takiego podejścia jest zatem poszukiwanie szerszych uwarunkowań i zależności dotyczących zmiany postaw wobec AF na skalę populacyjną. Do jednej z nich należy ekologiczny model AF uwzględniający zarówno wpływy indywidualne, jak też czynniki społeczne i środowiskowe – ułatwiające lub hamujące indywidualne zachowania proaktywnościowe. Skupienie się na AF łączy naukę i praktykę wielu dziedzin naukowych, głównie biologii, psychologii i socjologii, uwzględniających interakcję jednostki ze środowiskiem naturalnym i społecznym, z którym styka się w ramach realizacji AF. W badaniach prowadzonych w oparciu o takie podejście uwzględniane są zarówno uwarunkowania fizjologiczne i psychospołeczne, jak też relacje interpersonalne, a także polityki publiczne. Podejście to nazywane też „modelem heurystycznym” służy do wypełnienia luki między teorią a praktyką i stanowi podstawę opracowywania programów promocji AF. Realizowany w PSW, w latach 2010-2020, program badawczy aktywności fizycznej uwzględniał opisany wyżej ekologiczny model oraz zasady podejścia populacyjnego, które uwzględniały główne obszary badawcze tj. zdrowie, ludzi, gospodarkę i zrównoważony rozwój.