Profilaktyka i edukacja zdrowotna w zakresie chorób odkleszczowych w otoczeniu społeczno-gospodarczym na obszarze transgranicznym
dr hab. Małgorzata Tokarska-Rodak, dr Dorota Plewik, dr Justyna Paszkiewicz, dr Anna Pańczuk, dr Marta Zarębska, dr Adam Szepeluk, mgr Patrycja Teodorowicz.
STRESZCZENIE OPISU WPŁYWU
Wieloletnie badania w kierunku boreliozy z Lyme (LD) u pracowników sektora leśnego i rolnego oraz zajmujących się łowiectwem narażonych na wysokie ryzyko ukłuć przez kleszcze , umożliwiły im poznanie swojego statusu serologicznego i podjęcie leczenia. Badania te dotyczyły także analizy parametrów istotnych w kontroli leczenia LD, a także stopnia zainfekowania kleszczy patogenami. Stworzono podstawy dla procesu wprowadzenia diagnostyki LD na Ukrainie zgodnej z rekomendacjami europejskimi. Następstwem badań były działania edukacyjne, które zwiększyły świadomość społeczną odnośnie profilaktyki chorób odkleszczowych i pozwoliły na jej praktyczne wdrożenie. Odbiorcami tych działań byli również mieszkańcy woj. lubelskiego (PL) i obwodu tarnopolskiego (UA). Opisane działania wpisują się w problematykę zdrowia publicznego i mają istotny związek z prewencją zdrowia w turystyce, rekreacji oraz aktywności ruchowej.
CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNYCH WNIOSKÓW Z BADAŃ NAUKOWYCH
Realizując badania pt. „Identyfikacja pełnoobjawowych i bezobjawowych zakażeń Borrelia burgdorferi na terenach endemicznych boreliozy w Polsce wschodniej ze szczególnym uwzględnieniem województwa lubelskiego” (2012 – 2016) wśród osób zawodowo narażonych na ukłucia kleszczy przeprowadzono rekomendowaną diagnostykę w kierunku LD. Ryzyko infekcji B. burgdorferi w zawodzie rolnika i leśnika jest wysokie, a zakażenia krętkami częste. Obecność specyficznych przeciwciał dla białek antygenowych B. spielmanii i B. bavariensis sprawia, że również te gatunki należy brać pod uwagę jako czynnik w wywoływaniu monoinfekcji jak i zakażeń mieszanych, a także ich wpływ na obraz kliniczny. U pacjentów z jednoczesnym zakażeniem B. burgdorferi i A. phagocytophilum odpowiedź immunologiczna skierowana przeciwko B. burgdorferi jest silniejsza niż w przypadku monoinfekcji [R1].
Seroepidemiologiczne badania w kierunku wybranych zoonoz i patogenów wywołujących choroby odkleszczowe u myśliwych powiatu bialskiego (2014-2016) wykazały istnienie ryzyka zakażenia B. burgdorferi s.l., A. phagocytophilum, Echinococcus spp. Badania przeprowadzone we współpracy z WIHE w Puławach wskazały również na istnienie w tej grupie ryzyka zakażenia wirusami Hanta. U myśliwych stwierdzono znaczny odsetek współwystępowania przeciwciał przeciwko wymienionym patogenom, co wskazuje na istnienie problemu koinfekcji [R2].
W ramach współpracy międzynarodowej z Ternopil State Medical University (Ukraina) [R3] i współpracy krajowej z Uniwersytetem Medycznym w Lublinie [R4] badano znaczenie IgG anty-C6VlsE w ocenie skuteczności leczenia LD – wyniki pozwoliły na realną ocenę znaczenia parametru w warunkach klinicznych. Dodatkowo dowiedziono, że obecność przeciwciał IgG dla zróżnicowanej liczby antygenów B. burgdorferi oraz różnice w stężeniach IL-2 i MMP2 u osób seropozytywnych i osób z objawami boreliozy z Lyme świadczą o różnicach w intensywności odpowiedzi immunologicznej na zakażenie.
W określaniu ryzyka wystąpienia chorób odkleszczowych na danym terenie duże znaczenie ma wiedza o stopniu zainfekowania kleszczy. Wpisuje się to w problematykę zdrowia publicznego i ma wpływ na zachowania związane z turystyką, rekreacją, aktywnością ruchowej. Oceniono ryzyko nabycia zakażeń patogenami przenoszonymi przez kleszcze. Publikacja wyników umożliwiła zapoznanie się z danymi lekarzom, zawodowo narażonym na ukłucia kleszczy (leśnikom, rolnikom) zarówno na Ukrainie jak i w rejonie Polski wschodniej [R5].
CHARAKTERYSTYKA ROLI PODMIOTU W OSIĄGNIĘCIU EFEKTÓW DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ
Badania diagnostyczne w kierunku boreliozy z Lyme wśród osób z grup narażonej na wystąpienie chorób odkleszczowych z terenu Polski wschodniej jak i Ukrainy zachodniej oraz badania odpowiedzi immunologicznej u chorych z objawami klinicznymi LD i pacjentów z podejrzeniem LD zainicjowano w 2012 roku przez dr hab. M. Tokarską-Rodak, prof. PSW oraz zespół badawczy w składzie dr D. Plewik, Dr J. Paszkiewicz, dr A. Pańczuk, dr A. Szepeluk. Badania serologiczne oraz badania kleszczy jako wektorów patogenów chorobotwórczych realizowano ze środków własnych Uczelni z wykorzystaniem infrastruktury badawczej. Badania z inicjatywy PSW BP realizowano w krajowych i międzynarodowych jednostkach badawczych, tj. we współpracy z: Wojskowym Instytutem Higieny i Epidemiologii w Puławach, Uniwersytetem Medycznym w Lublinie, Ternopil State Medical University. Unikalna wiedza zespołu badawczego pozwoliły na realizację oryginalnych, ważnych społecznie badań, wypełniających ważną lukę w zakresie chorób odkleszczowych.
dr hab. Małgorzata Tokarska-Rodak
dr Justyna Paszkiewicz
dr Anna Pańczuk
OPIS BIBLIOGRAFICZNY i STRESZCZENIE OSIĄGNIĘĆ NAUKOWYCH
[R1]. M.Tokarska-Rodak, D.Plewik, M.Kozioł-Montewka, A.Szepeluk, J.Paszkiewicz. Ryzyko zakażeń zawodowych Borrelia burgdorferi u pracowników leśnictwa i rolnictwa. Medycyna Pracy 2014, Vol. 65, nr 1, s. 109–117. Wnioski z przeprowadzonych badań: narażenie na zakażenie B. burgdorferi w zawodzie rolnika i leśnika jest wysokie, a zakażenia krętkami stwierdzane na podstawie pozytywnych wyników testu Wb wyjątkowo częste. Obecność specyficznych przeciwciał dla białek antygenowych B. spielmanii i B. bavariensis sprawia, że należy brać je pod uwagę jako sprawców zakażeń wywoływanych przez nie samodzielnie i zakażeń mieszanych, a także rozważyć ich wpływ na obraz kliniczny zakażenia. Med. Pr. 2014;65(1):109–117
[R2]. Pańczuk A, Tokarska-Rodak M, Plewik D, Paszkiewicz J. Tick exposure and prevalence of Borrelia burgdorferi antibodies among hunters and other individuals exposed to vector ticks in eastern Poland Roczniki Państwowego Zakładu Higieny 2019, Vol. 70, no 2, p. 161–168. Wnioskiem z przeprowadzonych badań było określenie ryzyka zakażenia B. burgdorferi wśród myśliwych i innych osób podejmujących czynności związane z narażeniem na ukąszenia kleszczy na badanym obszarze określając je jako wysokie.
[R3] Shkilna M, Tokarska-Rodak M, Pańczuk A, Smiyan S, Andreychyn M, Klishch I, Korda M. The use of anti-C6Vlse IgG in the assessment of the effectiveness of Lyme disease treatment – a preliminary report. Health Problems of Civilization 2019, Vol. 13, issue 1, p. 83–91 DOI:10.5114/hpc.2019.81106. Wnioski z przeprowadzonych badań: nie wykluczone, że IgG anty-C6VlsE może mieć znaczenie w serologicznej ocenie skuteczności leczenia boreliozy z Lyme, zwłaszcza u osób we wczesnym okresie choroby. Wymaga to jednak dalszych badań, którymi należałoby objąć liczniejszą grupę pacjentów. Istotne jest także, by ocena stężenia przeciwciał anty-C6VlsE dokonywana była dodatkowo w okresie dłuższym niż 4 miesiące od zakończenia antybiotykoterapii.
[R4] Tokarska-Rodak M,Pańczuk A,Fota-Markowska H, Matuska K. Analysis of selected serological parameters in patients with diagnosed Lyme borreliosis and in seropositive patients with no clinical symptoms. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2020. DOI:10.26444/aaem/124088. W toku prowadzonych prac badawczych poddano analizie niektóre metaloproteinazy, cytokin i chemokiny u pacjentów z LB i osób zdrowych seropozytywnych. Obecność przeciwciał IgM/IgG przeciwko specyficznym antygenom Borreliella analizowano w obecności lub braku klinicznych objawów LB.
[R5] Pańczuk A, Tokarska-Rodak M, Zarębska M, Pawłowicz-Sosnowska ET. Species diversity of ticks infesting dogs in the north-eastern part of Lublin Province (eastern Poland). Annals of Parasitology 2021, Vol. 67, no. 1, p. 79–83 DOI:10.17420/ap6701.314. Wyniki badań pozwoliły na określenie składu gatunkowego kleszczy atakujących psy z północno-wschodniej części województwa lubelskiego. W trzyletnim badaniu (2017–2019) pobrano 501 próbek kleszczy od 122 psów w północno-wschodniej części województwa lubelskiego (wschodnia Polska). Określono gatunki kleszczy żerujących na psach oraz transmitowane przez nie patogeny. Pozwala to na szacowanie potencjalnego ryzyka nabycia zakażenia podczas przebywania na terenach występowania zakażonych kleszczy.
CHARAKTERYSTYKA WPŁYWU DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ, W TYM KTÓREJ WYNIKI SĄ PRZEDMIOTEM KOMERCJALIZACJI, ZE WSKAZANIEM ZWIĄZKU MIĘDZY DZIAŁALNOŚCIĄ NAUKOWĄ A TYM WPŁYWEM ORAZ GRUPY SPOŁECZNEJ BĘDĄCEJ BENEFICJENTEM TEGO WPŁYWU I OBSZARU, NA KTÓRY DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA MA NAJWIĘKSZY WPŁYW
Edukacja zdrowotna w zakresie chorób odkleszczowych i diagnostyka serologiczna w kierunku boreliozy z Lyme u osób narażonych na ukłucia kleszczy
Nawiązanie porozumień o współpracy w latach 2012-2013 z Nadleśnictwami wchodzącymi w skład Lasów Państwowych i znajdujących się w bezpośrednim otoczeniu PSW w Białej Podlaskiej (Nadleśnictwa: Międzyrzec, Biała Podlaska, Radzyń Podlaski, Parczew z/s w Sosnowicy, Chotyłów) umożliwiły podjęcie działań obejmujących kompleksowe badania związane z zawodowym narażeniem na ukłucia przez kleszcze i wystąpienie w związku z tym boreliozy z Lyme (LD).
W efekcie pracownicy sektora leśnego uzyskali wyniki badań diagnostycznych w kierunku LD w oparciu o które mogli zasięgnąć porad lekarskich. W trakcie tych badań opracowano i wdrożono program edukacyjny w wyniku którego uczestnicy uzyskali wiedzę w zakresie zasad usuwania kleszczy wkłutych w skórę, zasad i bezpieczeństwa stosowania repelentów, profilaktyki swoistej i nieswoistej w związku z chorobami przenoszonymi przez kleszcze. Podniesiono tym samym świadomość pracowników sektora leśnego w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Analiza potrzeb społecznych związanych z narażeniem na wystąpienie ukłuć przez kleszcze pozwoliła na dostrzeżenie istniejącej problematyki chorób odkleszczowych i innych zoonoz w środowisku osób związanych z łowiectwem. Myśliwi, w przeciwieństwie do leśników, pozbawieni są możliwości wykonania badań diagnostycznych w ramach stosownych regulacji kodeksu pracy, gdyż łowiectwo traktowane jest jako hobby. Na podstawie porozumienia o współpracy z Bialskim Towarzystwem Łowieckim PONOWA Koło nr 18 w Białej Podlaskiej u myśliwych wykonano rekomendowane badania diagnostyczne w kierunku LD i przeprowadzono działania edukacyjne w zakresie profilaktyki chorób odkleszczowych. Ponieważ zainteresowanie środowisk łowieckich współpracą z PSW w Białej Podlaskiej w zakresie narażenia na choroby odkleszczowe i ich profilaktyki okazało się znaczne, podpisano kolejne porozumienia o współpracy z Wojskowym Kołem Łowieckim nr 127 “Łoś” (2021) i Bialskim Towarzystwem Łowieckim PONOWA koło nr 18 (2021). W efekcie podjętych działań nastąpiło zwrócenie społecznej uwagi na środowiska osób związanych z łowiectwem jako grupy o wysokim ryzyku wystąpienia boreliozy z Lyme i innych zoonoz [S1].
Wdrażanie rekomendowanych zasad diagnostykiboreliozy z Lyme oraz profilaktyki chorób odkleszczowych na Ukrainie
Podjęto działania związane z promowaniem wśród środowiska medycznego Ukrainy zachodniej diagnostyki LD zgodnej z europejskimi standardami. W latach 2012-2019 współpracowano w tym zakresie z I. Ya. Horbachevsky Ternopil State Medical University. Badania przyczyniły się do propagowania dobrej praktyki laboratoryjnej diagnostyki LD na Ukrainie i mają charakter przełomowy, gdyż jedynie wdrożenie diagnostyki zgodnej z rekomendacjami obowiązującymi w UE gwarantuje stworzenie podstaw opracowania standardów diagnostycznych na Ukrainie. Oceniono także świadomość leśników z obwodu tarnopolskiego w zakresie profilaktyki chorób odkleszczowych. Wyniki badań wykorzystano podczas spotkań szkoleniowych z zakresu profilaktyki chorób odkleszczowych wśród leśników z Ukrainy [S2]. Wyniki opublikowano również w formie artykułów dostępnych dla szerokiego grona odbiorców, zarówno lekarzy, pracowników sektora nauk biologicznych i przyrodniczych jak i osób nie związanych ze środowiskiem medycznym lecz zainteresowanych bezpieczeństwem pracy i wypoczynku na terenach leśnych [S3].
Edukacja zdrowotna w zakresie chorób odkleszczowych w różnych grupach wiekowych
Wnioski, które wyciągnięto na podstawie przeprowadzonych badań seroepidemiologicznych wśród myśliwych pozwoliły na przygotowanie warsztatów edukacyjnych poświęconych chorobom odkleszczowym dla uczniów szkół średnich I LO im. J. I. Kraszewskiego w Białej Podlaskiej (2019) oraz Akademickiego Liceum Ogólnokształcącego w Terespolu (2021) [S4]. Przygotowano filmy informacyjno-edukacyjne skierowane do mieszkańców regionu, szeroko propagowane poprzez stronę uczelni [S5].
Przygotowany i wdrożony program edukacyjny o kleszczach jako wektorach patogenów chorobotwórczych oraz o metodach profilaktyki chorób odkleszczowych ma istotne znaczenie dla zdrowia publicznego. W wyniku podjętych działań nastąpił transfer wiedzy ze środowiska naukowego do różnych, pod względem wieku, zawodu i podejmowanych aktywności, grup społecznych. Podniesiono świadomość mieszkańców regionu, którzy dzięki nabytej wiedzy mogą podejmować bezpieczną pracę i aktywny wypoczynek na terenach zielonych (parki miejskie, lasy, łąki). Wzrost świadomości społecznej pozwala na podejmowanie przez jednostki właściwych działań w zakresie zapobiegania chorobom przenoszonym przez kleszcze poprzez umiejętne stosowanie repelentów i innych nieswoistych metod minimalizujących zaistnienie ukłuć przez kleszcze. Problematyka ta pozostaje w łączności z obszarem nauk o aktywności ruchowej, bezpieczeństwie i higienie pracy, medycyną pracy i naukami medycznymi.
SZCZEGÓŁOWA CHARAKTERYSTYKA DOWODÓW WPŁYWU DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ
Poświadczenia w postaci zawartych porozumień potwierdzają współpracę realizowaną w postaci działań edukacyjnych w zakresie zasad usuwania kleszczy, stosowania repelentów, profilaktyki swoistej i nieswoistej chorób odkleszczowych, podniesiono poziom wiedzy osób pracujących w zawodach niemedycznych w zakresie zasadności dwustopniowej diagnostyki LD, interpretacji wczesnych skórnych objawów LD i koinfekcji.
Poświadczenie potwierdzające przeprowadzone badania przyczyniły się do propagowania dobrej praktyki laboratoryjnej w kwestii diagnostyki LD na Ukrainie. Badania o charakterze przełomowym, gdyż z badań powstało jedynie wdrożenie diagnostyki zgodnej z rekomendacjami obowiązującymi w Europie gwarantuje stworzenie podstaw opracowania standardów diagnostycznych na Ukrainie.
Poświadczenie potwierdza, że wiedza o kleszczach jako wektorach patogenów chorobotwórczych dla człowieka jest istotna dla zdrowia publicznego, podnoszona jest bowiem samoświadomość mieszkańców wsi i terenów zurbanizowanych, którzy w świadomy sposób mogą planować bezpieczną pracę i bezpieczny wypoczynek połączony z aktywnością fizyczną na terenach zalesionych (parki miejskie, lasy). Podniesiono poziom wiedzy beneficjentów w zakresie dwustopniowej diagnostyki LD i interpretacji wczesnych skórnych objawów LD.
Zajęcia warsztatowe dla młodzieży pozwoliły na aktywną edukację w zakresie wiedzy o kleszczach jako organizmach wektorowych i zasadach wdrażania prawidłowej profilaktyki swoistej i nieswoistej chorób odkleszczowych. Wzrost świadomości w tym zakresie pozwala na podejmowanie właściwych działań w zapobieganiu chorobom przenoszonym przez kleszcze poprzez umiejętne i bezpieczne dla zdrowia stosowanie repelentów i innych nieswoistych metod minimalizacji ilości ukłuć przez kleszcze.
[S5]. Film informacyjno-edukacyjny Edukacja zdrowotna w zakresie chorób odkleszczowych dla mieszkańców regionu (poniżej)
Szerokiemu gronu odbiorców przedstawiono informacje dotyczące działań prowadzonych przez pracowników Laboratorium medycznego CBNI PSW w Białej Podlaskiej w zakresie diagnostyki boreliozy z Lyme i profilaktyki chorób odkleszczowych. Przekazano informacje o realizacji badań na rzecz społeczności lokalnej i środowisk zawodowo i hobbystycznie związanych z eksploatacją i użytkowaniem terenów leśnych.
INFORMACJE, CZY WPŁYW POWSTAŁ W WYNIKU INTERDYSCYPLINARNYCH BADAŃ NAUKOWYCH LUB PRAC ROZWOJOWYCH, ORAZ CHARAKTERYSTYKI ZNACZENIA INTERDYSCYPLINARNOŚCI BADAŃ NAUKOWYCH LUB PRAC ROZWOJOWYCH DLA POWSTANIA TEGO WPŁYWU
Przeprowadzone badania mają charakter interdyscyplinarny, wpływają nie tylko na zagadnienia związane ze zdrowiem publicznym w wymiarze regionalnym, krajowym i transgranicznym lecz również na środowiska niemedyczne związane z eksploatacją zasobów przyrodniczych (nauki o Ziemi i środowisku) w tym gospodarowaniem zasobami leśnymi i kształtowaniem oraz planowaniem środowiska przyrodniczego terenów zurbanizowanych (rolnictwo i ogrodnictwo, gospodarka przestrzenna)
Stosowanie nieprawidłowych schematów diagnostycznych w LD i nieprzestrzeganie zasad profilaktyki chorób odkleszczowych ma nie tylko konsekwencje zdrowotne o wymiarze indywidualnym ale także wpływ na ekonomiczny (nauki społeczne) aspekt polityki zdrowotnej jak również funkcjonowanie przedsiębiorstw sektora leśnego, bowiem wystąpienie choroby zawodowej jaką jest LD wiąże się z dla pracodawców z konsekwencjami kadrowymi i ekonomicznymi. Borelioza z Lyme jest chorobą wywołującą u wielu chorych konieczność wdrażania procedur rehabilitacyjnych, co stanowi dodatkowe obciążenie dla systemu finansowania w służbie zdrowia i z tego względu wyniki uzyskanych badań mają bezpośrednie znaczenie zarówno dla pracodawców świadczących usługi zdrowotne jak i w obszarze sektora związanego z zarządzaniem zasobami leśnymi i organizacją turystyki i wypoczynku.